اهميت عبادت در كودكي

[roya]

اهميت عبادت در كودكي و نقش والدين در تربيت مذهبي كودكان

بارها شاهد آن بوده ايم كه برخي افراد عبادات و نماز كودكان را نوعي بازي تلقي مي كنند و آن را فاقد ثواب و اجر الهي مي شمارند. حال آن كه چنين نيست و قطعاً عبادت دركودكي نيز حسناتي به همراه دارد. پس خوب است بدانيم كه واجبات بزرگسالان و اعمال مستحبي آنها براي كودكان مستحب است و گناهان آنها براي كودكان مكروه بوده و مباحات براي هر دو امري مباح است.

حال اگر ترتيبي اتخاذ شود كه كودكان دريابند انجام عبادت و نماز آنها، در پيشگاه خدا اجر خواهد داشت ، رغبت بيشتري براي انجام عبادت خواهند داشت. از طرف ديگر انجام عبادت ها در كودكي موجب ملكه شدن آنها مي گردد و چنين كودكاني در بزرگسالي عبادات را با سهولت بيشتري انجام مي دهند. اما آنان كه تا هنگام بلوغ نماز نخوانده اند ، اين كار را با دشواري بيشتري انجام مي دهند. پس اگر بخواهيم كودكان با عبادات خو بگيرند، بايد دوره كودكي آنها را مغتنم بشماريم.

مسئله ديگر اين است كه وقتي كودكي از دوران نوباوگي به عبادت روي بياورد و براي انجام آن به مسجد و ساير اماكن مذهبي برود، از همان زمان، با چنين فضاهايي انس مي گيرد و با انسان هاي با ايمان مأنوس مي شود. انس با فضاهاي مذهبي و با نيكان مانع گرايش به ورطه هاي فساد و نابودي گشته، انسانها را از دوستي با بدان برحذر مي دارد و فرد با چنين خصوصياتي به صلاح و زندگي پاك نزديك تر مي شود. پس براي تربيت ديني كودكان بايد از همان كودكي دست به اقدام زد تا آداب و رسوم و عبادات ديني در دل فرزندان پا بگيرد. به همين دليل بايد نقش هايي را در امر تربيت مذهبي فرزندان و اقامه نماز توسط آنان ايفا كنيم. اين نقش ها عبارت اند از:



1- نقش تمهيدي ( مقدمه چيني )

براي زمينه سازي اعمال عبادي و نماز در كودكان بايد نخست تمهيداتي فراهم بشود و در امر تربيت مذهبي فرزندان بايد اقداماتي به عمل آيد. پيامبر"ص" چنين عمل كرد: به هنگام تولد امام حسن(ع) و امام حسين (ع) در گوش راست آنان اذان و در گوش چپ اين عزيزان اقامه خواند كه هردو عمل مستحبي قبل از نماز هستند.

امام چهارم (ع) در روايتي مي فرمايند: وقتي كه كودك شما به سن سه سالگي رسيد، به او بگوييد كه كلمه لااله الا الله را بگويد. وقتي كه به سن سه سال و هفت ماه و بيست روز رسيد به او بگوييد كه نام پيامبر(ص) يعني" محمد" را برزبان جاري كند و وقتي كه به سن چهارسالگي رسيد به او بگوييد كه بر پيامبر(ص) درود بفرستد (شايان توجه است كه اين دو كار را درنماز به خوبي مي يابيم). در پنج سالگي او را روي به قبله بنشانيد ، و در 6 سالگي ركوع و سجده را به او بياموزيد و در هفت سالگي شستن دست ها را به وي آموزش بدهيد( كه كنايه ازوضو گرفتن است).

امام صادق(ع) حتي درمورد روزه مي فرمود: ما كودكان خود را در سحر گاهان بيدار مي كنيم تا روزه بگيرند، اما درطول روز هر وقت كه خواستند مي توانند افطار نمايند. مراد امام (ع) آن است كه بدين ترتيب بايد كودكان را عادت داد تا به تدريج تمرين روزه داري نمايند و اين امر آنهارا براي روزه داري كامل به هنگام بلوغ و تكليف آماده مي كند.


2- نقش الگويي

كودكان در تقليد پذيري شهره اند . آنها بسياري از رفتارها و حركات را از طريق تقليد كردن از ديگران و بزرگ ترها مي آموزند. به همين دليل مي گويند وقتي كه قصد آموزش رفتاري را به كودكان داريد، الگوي خوبي از آن رفتار را در معرض ديد آنان قرار بدهيد تا آنها به تبعيت از الگو بپردازند. علي (ع) فرمود: كونوا دعاه الناس بغير السنتكم، يعني مردم را با غير زبان هايتان به راه خدا دعوت كنيد. ايشان دعوت با عمل را مؤثرتراز دعوت از طريق سخن مي دانست.

سعدي نيز مي گويد:
بزرگی سراسر به گفتار نیست
دوصدگفته چون نیم کردار نیست


خداوند براي هدايت انسان ها، الگويي ارزشمند و متعالي در معرض ديد آنها قرار داده است و مي فرمايد:" و قد كان لكم في رسول الله اُسوةٌ حَسنه". پس به درستي كه پيامبر(ص) براي شما اسوه ي نيكويي است.

پيامبر علاوه برانجام واجبات و خواندن نمازهاي واجب، به امور مستحبي توجه وافري داشت و به نوافل نيز مي پرداخت. (شايان ذكراست كه برپا داشتن نماز شب بر پيامبر(ص) واجب بوده است.)

ما نيز در مقام والدين، اگر مي خواهيم فرزندان خوبي تربيت كنيم كه نمازرا بر پاي دارند، بايد خود در مقابل آنها به عبادت و نماز قيام كنيم. هر چند كه دعوت آنان به نماز لازم است ، اما آثارعملي عبادت كه در معرض ديد آنان قرارمي گيرد، تاثير دعوت را دو صد چندان مي كند. اين روش را در تعليم و تربيت، روش اسوه سازي مي گويند. در روان شناسي نيز بندورا از آن تحت عنوان "سرمشق دهي " ياد مي كند. او به هنگام بحث از نظريه يادگيري اجتماعي از يادگيري مشاهده اي سخن به ميان مي آورد . كودكان با مشاهده والديني كه به اعمال نيك، عبادت و نماز مي پردازند، به تقليد و تكرار آن رفتار مبادرت مي كنند. حتي تقليد در بعد اجتماعي نيزمعني دار است و از آن تحت عنوان تقليد اجتماعي ياد مي كنند.


3- نقش تبليغي

از ديگر نقش ها و وظايفي كه بر عهده والدين است، نقش تبليغي است. امروزه آيين ها و كيش هايي كه غير الهي اند وافكار بت پرستانه را در دنيا تبليغ مي كنند، كم نيستند. اين آيين ها منادي نجات بشر بوده، وعده هاي فريبنده اي به مردم دنيا مي دهند. همه ي آنها سعي مي كنند كه با جاذبه هاي تبليغ ، مردم را به سوي مسلك و مرام خود دعوت نمايند. براي مثال، در اينترنت به مقالات فراواني درباره اين نوع كيش ها و فرقه هاي ضاله و گمراه كننده برمي خوريم كه از الفاظ فريبنده بهره مي جويند .

راه هموار است و زيرش دام هاست

قحطي معنا ميان نام هاست

لفظ ها و نام ها چون دام هاست

لفظ شيرين ريگ آب عمر ماست


سالانه عده ي زيادي با تأثير پذيري از تبليغات به مرام ها و مسلك هاي مختلفي مي گروند. پس اگر آثار تبليغات تا اين حد زياد است و تا آن حد كارايي دارد كه مردم را به تغيير مسلك و مرام مي كشاند، مي توان به نحو احسن در جهتي سازنده از آن بهره جست و با سخن گفتن درباره دين، عبادات و نماز و احكام آن، كودكان را به سوي عبادت جذب كرد. در قرآن نيز براين معنا تأكيد شده است و خداوند پيامبر(ص) را مورد خطاب قرار داده، مي فرمايد:" يا ايها الرسول بَلّغ ما اُنزل اليك من ربك". اي پيامبر ابلاغ كن آن چه را كه از سوي رب و پروردگارت برتو نازل گشته است. مراد در اين جا ابلاغ مسئله امامت علي (ع) است ، و تبليغ رهبري ديني و ولايت علي (ع) تا آن درجه از اهميت برخوردار است كه مي فرمايد:" و اِن لَم تـَفعل فـَما بـَلغت رسالته." و اگر آن را ابلاغ نكني، رسالت خود را به نحو اكمل ابلاغ نكرده اي. آن روزي كه اين تبليغ صورت مي پذيرد خداي تعالي آن را به عنوان كمال دين دانسته، مي فرمايد: اَليوم اَكملتُ لكم دينكم و اَتممتُ عليكم نعمتي و رَضيتُ لكم الاسلام ديناً.

نتيجه آن كه اين همه اهميتي كه امر تبليغ در اسلام دارد و بزرگان و معصوماني چون علي (ع) قرباني تبليغ دين خدا گشته اند، ما را بر آن مي دارد كه به تبليغ دين در خانه و بيان اهميت نماز بپردازيم واگر چنين نكنيم قطعاً بچه ها به سوي عبادت و نماز گرايش چنداني پيدا نمي كنند.

[roya]

والدين چه نقشي در تربيت مذهبي كودكان دارند ؟

4- نقش تبشيري، تشويقي و تقويتي

مراد از تبشير، آگاه كردن فرد از آن است كه اگركارخوبي انجام بدهد، در پايان به آن عطيه اي ( پاداش ) داده خواهد شد و خداي تعالي از اين روش براي ترغيب بندگان به امور نيك استفاده كرده است، در آن جا كه مي فرمايد: وَ فاكِهَهُ مِمّا يَتخَّيرون و ديگراني را كه در سطوح بالاتري هستند به كسب رضاي معبود وعده داده، مي فرمايد:

"رَضي الله عنهم و رَضوا عنه " و كسب رضايت خدا امرارزشمندي است و لذا در قرآن مي فرمايد:" و رضوان من الله اكبر"

پس مي توان براي جلب نظر فرزندان به سوي عبادت و نماز، از تبشير استفاده كرد. مانند پدري كه به كودك خود مي گويد: اگر نماز بخواني برايت فلان لباس را مي خرم. او بدين ترتيب از روش تبشير بهره جسته است، ولي در مورد كودكان بايد تحقق وعده ها نزديك و سريعاً قابل حصول باشد.

مراد از تشويق آن است كه پس از اتمام نماز به فرزندمان چيزي عطا كنيم . اين امر موجب دوام عبادت و استمرار توجه به فريضه نماز مي گردد.

كودك با دريافت پاداش تمايل بيشتري به انجام عبادت از خود نشان مي دهد و بايد به تدريج كه بزرگ تر مي شود، سخن از اهميت و فلسفه نماز نيز به ميان آورد تا عادت كردن به اقامه نماز همراه با فهم و درك بهتر از اين عبادت باشد.

در تشويق كودكان بايد دقت كنيم چيزي كه در اختيار كودك قرار مي دهيم مورد علاقه وي باشد. اين امر در مورد تبشير و تقويت نيز صادق است.

منظور از تقويت آن است كه در اختيار كودك چيزي را قرار بدهيم كه موجب احتمال افزايش رفتار در او بشود و تفاوت آن با تشويق دراين است كه تشويق موجب افزايش عمل نمي شود، اما تقويت مي تواند چنين پيامدي را در برداشته باشد. بدين ترتيب اگر چيزي در اختيار كودك قرار بدهيم و باعث افزايش عبادت و نماز در وي بشود، آن چيز نقش تقويت كننده دارد. نتيجه آن كه بايد براي تشويق و ترغيب فرزندان به امور عبادي از تبشير، تشويق و تقويت كردن بهره بجوييم و حتماً براي اعطاي شي ء به كودك ، بر اثر تجربه به امور مورد علاقه وي شناخت پيدا كنيم تا شاهد تاثير فراوان آن باشيم.


5- نقش تسهيلي ( سهولت بخشي)

انجام عبادت و نماز به صورت كامل و تفصيلي و به جاي آوردن تمامي شرايط آن كار دشواري است. لذا به منظور ترغيب كودكان مي توان درعبادات آنان تسهيلاتي در نظر گرفت. همان گونه كه امام صادق (ع) فرمود: كودكان خود را در سحرگان بيدار كنيم تا روزه بگيرند اما در طول روز هر وقت كه خواستند مي توانند افطار نمايند. دراين جا ملاحظه مي شود كه با توجه به طاقت كم كودكان براي روزه داري و عدم توان گرفتن روزه كامل ، آنها را تشويق مي نماييم به مقداري كه مي توانند روزه بگيرند. براي نماز خواندن كودكان نيز مي توان تسهيلاتي فراهم ساخت. براي مثال، تهيه آب ولرم در آن جايي كه آب خانه سرد است. اين امر به ويژه براي خواندن نماز صبح توسط كودكان ضرورت دارد. پهن كردن جا نمازآنها ، يا مختصر كردن برخي از ادعيه در قنوت و اموري نظاير اينها مي تواند انجام عمل عبادي توسط كودكان را سهولت بخشد. البته با افزايش سن آنان مي توان بركيفيت عبادت هاي آنها افزود و سطح راز و نياز آنان را با خالق اعتلا بخشيد؛ اما تحميل عبادت هاي سخت و دشوار و ايجاد سختي هاي فراوان كه با توان و سن آنها متناسب نيست مي تواند موجبات زدگي از دين را فراهم سازد.


6- نقش تذكر و يادآوري

به طور قطع كود كاني كه به تازگي به عبادت و نماز رو آورده اند ممكن است اوقات نماز را فراموش كنند و گاه ناخواسته نماز خود را در وقت مناسب نخوانند. به منظور پيشگيري از بروز چنين امري، بايد در نظر داشته باشيم كه گاه تذكراتي را به چنين كودكاني بدهيم، اما تذكراتي ملايم و لطيف. براي مثال: پسرم الان موقع نماز ظهر است، عزيزم بيا نمازت را بخوان. ضرورت تذكر از آن جهت روشن است كه كودكان در شناخت وقت و زمان، به قابليت و توانايي هاي كافي دست نيافته اند . چنين تذكراتي مي تواند عبادت و نماز را به آنان ياد آوري كند و با عوامل زمينه ساز قبلي و ايفاي نقش هايي كه قبلاً ذكر آنها رفت، انجام به موقع نماز را توسط آنان ممكن سازد. ولي اگر تذكرات به موقع والدين نباشد گاه كودك دچار فراموشي شده ، از اقامه نماز باز مي ماند. وجود تذكرات لطيف و سازنده امري مفيد و لازم است و حتي درمورد بزرگ ترها نيز مصداق خواهد داشت. چنان كه قرآن مي فرمايد: " فذكـّر اَن نفعت الذكري" و در آيه ديگري مي فرمايد: " فذكر، ان الذكري تنفع المومنين."


7- نقش حمايتگري

كودكان گاه در حين اجراي عبادت يا به هنگام برخورد با ديگران ممكن است دچار شبهاتي در مورد نماز و عبادت بشوند. همچنين ممكن است نكاتي كه مي شنوند باعث ترديد آنان شده، آنها را از خواندن نماز و انجام عبادت باز دارد. لذا به منظور حفظ تمايل و اشتياق آنها به عبادت، بايد درصدد حمايت از آنها برآمد و پاسخ اين شبهات را با نگرشي علمي و عقلاني داد تا در خور فهم كودك باشد و حتماً بايد به زباني ساده بدان پرداخت تا مشكلاتي كه نسبت به انجام عبادت و نماز در ذهن كودك بروز كرده است برطرف شده، با آرامش و طيب خاطر به عبادت بپردازد. بايد براي كودكان گفته شود كه وقتي آنها نمازمي خوانند خداوند به آنان حسناتي مي دهد و آنها را بيشتر دوست مي دارد. پس كودك براي انجام عبادت و ادامه دادن آن نيازمند حمايتگري بزرگ ترهاست و حمايت فكري و معنوي آنها كودكان را در انجام عبادات استوار مي گرداند.


بحث و نتيجه گيري

نماز خواندن در دين مبين اسلام اهميت شاياني دارد. نماز ستون دين معرفي شده و آدمي را از زشتي ها و منكرات باز مي دارد، چرا كه حق تعالي در قرآن مي فرمايد: "ان الصلوه تنهي عن الفحشاء و المنكر". از سوي ديگر، براي حفظ ارزش والاي نماز، علي (ع) در محراب و حسين بن علي (ع) در صحراي مالامال از عشق كربلا به شهادت رسيدند. خداوند مي فرمايد: "اَقم الصلوة لذكري"، نماز را براي ذكر من بر پا دار و ذكر را زمينه لازم براي ارائه لطف دانسته و فرموده:" واذكروني اذكر كم"، مرا ياد كنيد تا شما را ياد كنم و مراد از ياد، برخوردار كردن بندگان از الطاف مزيد خويش است. نماز رمز دست يافتن به فلاح و رستگاري است: " قد افلح المومنون الذين هم في صلوتهم خاشعون." و اگر انسانها ايمان بياورند خدا درهاي رحمت و بركت را از آسمآنها و زمين برآنها مي گشايد و لذا فرمود: "و لو ان اهل القري آمنوا واتقوا لفتحنا عليهم بركات من السماء و الارض". نماز رمز اين گشايش ها و بركت هاست و مددكارانسان در شرايط سخت محسوب مي شود. بيهوده نيست كه ابن سينا اين فيلسوف بزرگ مسلمان به هنگام برخورد با مشكلات و مسائل پيچيده اي كه قادر به حل آنها نبود رو به سوي خالق مي كرد و نماز مي خواند و به بركت اين نماز ، خداوند مساعدت مي نمود و معما گشوده مي شد. رمز اين حركت و تلاش ابن سينا را مي توان در اين آيه كريمه يافت كه مي فرمايد: "اِستـَعينوُا بالصَبر و الصَلوة ".

يعني از نماز و روزه كمك و استعانت بجوييد. پس نماز را ياوري قدرتمند و حاوي فوايد دنيوي و اخروي فراوان بدانيم. با چنين نگرشي بايد به تشويق و ترغيب كودكان بپردازيم تا اين عبادت حيات بخش از كودكي با وجود آنهاعجين گردد وسلامت دين و دنيا و جهان آخرت آنان در پرتو آن تأمين شود. والدين نيز براي تحقيق اين امر در نزد ذات باري صاحب اجر خواهند بود.